In de naam van ...

Heeft u er wel eens bij stilgestaan dat chocoladelettermakers elk jaar weer moeten bedenken hoeveel A’s, B’s en C’s ze moeten maken voor Sinterklaas? Ze willen niet te veel letters van een soort maken, maar ook niet te weinig. Daarvoor moeten ze iets weten over de verdeling van de beginletters van de voornamen in Nederland. En eigenlijk dan ook nog van diegenen die de traditie trouw blijven [1]. Vroeger was dat niet zo’n probleem. In de meeste families werden de grootouders en daarna ooms en tantes vernoemd. Op die manier veranderde er maar weinig aan de namenvoorraad. En als men al wat deed aan creatieve vernoeming, dan paste men vermoedelijk toch vooral het naameinde aan en bleef de beginletter het langst ongemoeid. De heren Droste, van Houten en Verkade wisten waar ze aan toe waren.

De laatste decennia is de naamkeuze veel vrijer geworden. Door deze voornamenrevolutie kan de verdeling van beginletters van voornamen flink zijn veranderd. Omdat er elk jaar zo’n 200.000 kinderen bij komen, heeft dat op de gegevens voor een totale bevolking niet meteen een dramatisch effect, maar na een paar generaties zeker wel. En zover zijn we nu ongeveer. We gaan er eens naar kijken. Daartoe vergelijken we de beginletters van voornamen van 400.000 babies die in 1996 en 1997 in Nederland zijn geboren [2] met de beginletters van een ongeveer even grote groep mensen die tussen 1994 en 1998 zijn overleden op een ouderdom van minstens 50 jaar [3]. De laatste groep noemen we de ‘grootouders’.

We tellen hoeveel voornamen (tokens) beginnen met een bepaalde letter. Tabel 1 geeft per beginletter het percentage ten opzichte van het totaal aantal personen. Daarnaast wordt de top-3 van de voornamen per beginletter gegeven. Om meer inzicht te krijgen in de positie van elke vermelde voornaam wordt ook het rangordenummer van de naam in het totale bestand gegeven (top-N).

Bij de grootvaders wint "J" met vlag en wimpel met een kleine kwart van alle voornamen. Deze beginletter omvat dan ook de toppers Johannes, Jan en Jacobus. Bij deze, en ook de andere beginletters, valt op dat de top-3 vaak uit varianten bestaat. Zo heeft "H", Hendrikus, Hendricus en Henricus op 1, 2 en 3. Maar ook Gerrit, Willem en Pieter laten slechts varianten zien. Kortom, in grote lijnen bestaat de klassieke voornamenvoorraad uit de bekende en beperkte serie Jan, Piet, Klaas etc. met varianten die zelden de beginletter beïnvloeden (met uitzonderingen zoals Cornelis-Kornelis en verkortingen zoals Nicolaas-Klaas, Antonius-Teunis). De minst populaire beginletters zijn I, O, V, Z, U, Y, Q, X.

Bij de grootmoeders zien we hetzelfde patroon. De volgorde bij de mannen:

J, A,      H,      G,       W, P, C, M, L, F, T, B,       D… wordt hier

J, A, M, H, C, G, E, W, P, T ,      L, S,      B, F, D…

De overeenstemming is te verklaren doordat veel populaire vrouwennamen vaak afgeleid zijn van een mannennaam, Johannes -> Johanna, terwijl ze in aantal ook redelijk overeenkomen. Dat laatste is overigens niet helemaal vanzelfsprekend. Niettemin is de volgorde van beginletters toch wat anders dan bij mannen door de echte vrouwennamen Maria, Catharina, Elisabeth, Trijntje, Sophia, Susanna, Sara etc. De minst populaire voorletters zijn ook hier I, Z, V, O, Y, U, Q, X; dezelfde verzameling als bij de mannen.

Als we nu de voornamen van de in 1996-97 geboren jongens bekijken, dan valt op dat veel ‘klassieke’ namen nog steeds in de top-3 per beginletter figureren: Johannes, Jan, Arie, Hendrik, Gerrit, Willem, Pieter, Cornelis, Christiaan, Thomas en Klaas. Weliswaar is de rangorde ten opzichte van het totaal (tot-N) dramatisch gekelderd, maar toch zijn er per beginletter niet zoveel belangrijke alternatieven gekomen dat deze klassieke voornamen zouden zijn weggedrukt. De consequentie is wel dat de klassieke beginletters J, A, H, G, W, P, C aanzienlijk in percentage gedaald zijn ten gunste van nieuwkomers M, R, D, S, T, B. Met uitzondering van J heeft er een totale omslag plaatsgevonden. De nieuwe beginletters worden aangevoerd door Jeroen, Mike, Rick, Dennis, Sander, Thomas en Bart. Uitzonderlijk is de klassieke naam Thomas, die juist steeg van plaats 73 naar plaats 1!

Bij de meisjes zien we eenzelfde beeld: Johanna, Anna, Maria, Hendrika, Helena, Grietje, Geertje en Wilhelmina handhaven zich binnen de beginletter goed ondanks de aanzienlijke teruggang van de beginletter in percentage. Uitzonderingen zijn J, M, en E, die hoog blijven scoren. Maar A, H, G, W, P zijn duidelijk op hun retour ten gunste van S, L, D, R. De populaire beginletters worden bij de meisjes aangevoerd door Johanna, Michelle, Sanne, Anne, Laura, Demi, Eva, Charlotte, Romy. Voor de C valt nog op te merken dat deze letter voor de klassieke namen correspondeert met de /k/ en voor de moderne namen met /s(j)/.

J, M, S, D en R blijken tegenwoordig zowel bij meisjes als jongens tot de meest populaire beginletters behoren. Omdat de achterliggende namenvoorraad – in tegenstelling tot vroeger – zeer gevarieerd is, is deze correspondentie tussen de seksen opmerkelijk. Zou het toeval zijn dat deze beginletters tot verschillende fonetische klassen behoren?: J (halfvokaal), M (nasaal), S (frikatief), D (plosief), R (lateraal). Ten slotte blijven Z, Q, X en U zowel voor jongens als meisjes onveranderd impopulair, maar I, Y en V trekken aan. Droste, die geen I, U, X, Y en Z maakt, zou dus I en Y in omloop moeten brengen. Albert Heijn maakt gewoon alle letters.

Zouden de chocoladefabrikanten hier nu wat mee doen? Ik denk het niet, ze reageren gewoon op de verkoop van het vorige jaar. In de jaren vijftig werd inderdaad de J het meest verkocht, maar daarnaast doen Pappa, Mamma en Sint het ook erg goed. In 1997 had Droste er heel veel over van de G (mijn letter is uit helaas) terwijl de R prima verkocht [4]. Dat had ik dan kunnen voorspellen.

Noten en referenties

[1] Het geven van chocoladeletters is typisch Nederlands en dateert uit het begin van deze eeuw. Banket, koek en broodletters zijn veel ouder en zouden zelfs teruggaan op het gebruik op middeleeuwse kloosterscholen leerlingen te leren schrijven met behulp van losse letters van brooddeeg, die als beloning mochten worden opgegeten (Frits Booy, "Sint Nicolaas van A tot Z").

[2] Sociale Verzekeringsbank. Voornamen van 397.699 kinderen die in 1996 en 1997 zijn geboren en waarvoor kinderbijslag is verleend. Zie ook: http://www.svb.org/namen99.htm voor de recentste lijsten van topnamen.

[3] Centraal Bureau voor Genealogie. Voornamen van 404.785 personen die tussen 1994 en 1998 zijn overleden op een leeftijd van minstens 50 jaar.

[4] Hoekstra, H. (1998). Chocoladeletters, Het Parool 14-11-98